Jabłocznyj Spas i trzykrotne dożynki

16 sierpnia 202330 października 2023 Dorota Volkov

Rankiem 15 sierpnia wybraliśmy się w Kaliningradzie do sąsiadki. Okazało się, że zaczyna się właśnie Festiwal Miodu, Jabłek i Orzechów…

Svetlana ma własne jabłka z ogrodu i tymi jabłkami karmiła młodocianą Majkę opowiadając nam o straosłowiańskim święcie, jakim jest Jabłocznyj Spas.

Spas, czyli zbawienie, lub zbawiciel. A jabłocznyj… Jabłka, są głównym symbolem obchodów tego święta, które przynosi się tego dnia do cerkwi, by je poświęcić.

„Nie ma jednak ścisłych ograniczeń: do świątyni można przynieść dowolne owoce i warzywa” – wyjaśnia przewodniczący komitetu edukacyjnego Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej arcybiskup Maksym Kozłow.

Obrzęd jest określony w statucie cerkwi. Ale tradycja tego święta zaczęła się na Rusi jeszcze w VII wieku, a więc w czasach pogańskich.

Jak to często bywa, przez wiele stuleci rytuały zmieniały się i wiele z nich jest dalekich od chrześcijaństwa. Tradycja ma swoje korzenie w pogańskich rytuałach ofiarowania płodów rolnych kamiennym babom, które u nas w Polsce – choć rzadko spotykane, zwane są babą pruską.

Stary Olsztyn i baba pruska

W dawnych czasach ruskiego chrześcijaństwa poświęcone jabłka przynoszono na groby krewnych. Początkowo zwyczaj ten dotyczył przede wszystkim kobiet, które straciły dzieci. Według wierzeń poświęcone w cerkwi jabłka były „rajskimi jabłkami”, darem dla dusz zmarłych. Obrzęd mógł jednak działać w drugą stronę: mógł także zaszkodzić zmarłemu, gdyby jego rodzice jedli owoce przed świętem.

Wschodni Słowianie wierzyli, że dla tych dzieci, których rodzice próbowali jabłek przed świętem Jabłocznyj Spas nie będzie zbawienia. Dlatego wielu rodziców, a zwłaszcza tych, których dzieci zmarły, uważało za wielki grzech zjedzenie jabłka przed tym dniem.

W dawnych czasach rodziny były wielodzietne, a śmierć dziecka – chociaż nie przechodziła zazwyczaj bez echa i bez żałoby – zdarzała się często.

Stąd rytuał, który stanowił ukojenie dla duszy zapłakanej matki.

Bywało w życiu i tak, że grób dziecka znajdował się daleko lub nie wiadomo gdzie. Wówczas poświęcone jabłko należało położyć na grobie jakiegokolwiek dziecka, albo na grobie każdego dziecka lub pozostawić jabłka w świątyni. Stąd wzięła się tradycja ofiarowania jabłek wszystkim zmarłym dzieciom, lub po prostu wszystkim zmarłym, gdziekolwiek sięga ludzka tęsknota w zaświaty. Wielu chłopów niosło więc jabłka na cmentarz i składało je na grobach wszystkich zmarłych krewnych.

Współcześnie podtrzymywanie tych tradycji stanowi istotny element kultury regionu. Jedzenie jabłek we właściwym momencie, zgodnie z dawnymi wierzeniami jest do tej pory uważane za źródło skutecznego rozgrzeszenia – stąd jabłkowa gościnność naszej sąsiadki Svetlany.

Z tradycją niejedzenia jabłek przed świętem zbawienia wiąże się legenda o mitycznym ptaku smutku zwanym Sirin. Chłopi wierzyli, że tego dnia leci on z raju, smutny i płaczący, podlewając jabłka martwą rosą. Po południu zastępuje go ptak radości Alkonost, który otrzepując żywą już rosę ze swoich skrzydeł, przemienia owoce, obdarzając życiodajną mocą. Dlatego jeśli zjesz jabłko przed południem, będziesz smutny przez całe życie. A jeśli po południu – będziesz żyć w zabawie i radości.

„Powstrzymanie się od jedzenia jabłek jest interpretowane przez cerkiew prawosławną jako forma dobrowolnej samodyscypliny i gotowości człowieka do ograniczenia się ze względu na ważne wydarzenie chrześcijańskie” – wyjaśnia batiuszka Maxim.

Ale w wielu regionach prawosławnej tradycji owoce różnych odmian jabłek oraz winogron dojrzewa na długo przed tym świętem. Nie powinny one po prostu gnić na gałęzi: w rzeczywistości byłby to o wiele większy grzech – jak twierdzi cerkiew – grzech niewdzięczności wobec Boga i Jego darów.

Jabłocznyj Spas wypada 19 sierpnia według kalendarza gregoriańskiego. Jest on drugim z trzech ważnych sierpniowych świąt prawosławnych. Tak więc 14 sierpnia wierni świętowali Miedowyj Spas – chociaż tu, w Kaliningradzie mówią o dacie 15 sierpnia – a 29 sierpnia prawosławni chrześcijanie będą świętować Oriechowyj Spas.

„Wszystkie tradycje związane z iluminacją niektórych owoców są ściśle związane z ludowymi tradycjami rolniczymi i cyklem rolniczym. Tak więc tradycje Zbawiciela Miodu pojawiły się, ponieważ w tym dniu dojrzewa nowy miód i rozpoczyna się jego zbiór. Oczywistym jest, że stało się tak ze względu na rolniczy cykl, czyli jabłka dojrzewają do końca lipca, a orzechy do końca sierpnia. Teraz są warzywa i owoce przez cały rok, ale nadal tradycja jest zachowana” – mówi rektor katedry św. Sergiusza z Radoneża w Sołncewie, Aleksander Wołkow.

Batia Wołkow wspomniał, że w tym dniu zwyczajowo konsekruje się również wodę.

Jedną z głównych tradycji 29 sierpnia, święta Oriechowyj Spas, Trzeciego Zbawiciela jest święcenie orzechów i chleba, które na świątecznym stole są uważane za obowiązkowe.

Nazwa Oriechowyj Spas wiąże się z dojrzewaniem i zbiorem orzechów włoskich i orzechów leśnych w tym okresie. Jednak ponieważ orzechy nie rosną w niektórych regionach, gdzie rośnie pszenica, stąd wzięła się tradycja wypiekania chleba z nowego urodzaju i inna nazwa tego samego święta – Chlebnyj Spas.

Chołszczowyj Spas ta kolejna nazwa staroruskich trzecich dożynek, która wzięła się stąd, że pod koniec lata kobiety tkały chołsty, czyli płótna i sprzedawały je na wiejskich bazarach.

To także czas, gdy lato mija i nadchodzi czas jesiennego chłodu, stąd nazwy Osiennyj Spas albo Chołodnyj Spas.

Jedną z tradycji święta Oriechowyj Spas była wycieczka do łaźni. Miotła wykorzystywana w łaźni musiała być sporządzona wyłącznie z leszczyny. Wierzono, że to ochroni przed złym okiem i wszelkiego rodzaju dolegliwościami.

Tego dnia zgodnie z powszechnym przekonaniem nie zalecono ludziom porzucania pracy w sadzie i ogrodzie warzywnym, aby nadal czynnie zbierać plony.

Ważną tradycją było niewchodzenie w konflikty tego dnia i nieżyczenie ludziom złego. Nie można było również odmówić jałmużny potrzebującym.

Cerkiew prawosławna odprawia w tych dniach poświęcenie przynoszonych przez wiernych płodów, ale najważniejszym rytuałem jest służba z okazji święta Przemienienia Pańskiego. Rytuał ten jest odpowiednikiem święta dnia 6 sierpnia w tradycji katolickiej.

» Strona główna